Slimme ’Jannen’ oefenden bestraling op een karbonaadje

Kort en gerichtere behandeling nu mogelijk dankzij experimenten

UTRECHT - Kankerpatiënten die bestraald zijn of worden, weten het: je zit weken aan een bestralingsschema vast. Dat is behoorlijk belastend. Maar daar kan verandering in komen nu er een bestralingsapparaat is, waarbij met real-time mri-beelden gerichter bestraald kan worden. "Denk aan vijf tot tien dagen in plaats van zes weken", zegt hoogleraar Fysica Radiotherapie Jan Lagendijk van het UMC Utrecht.

Het is bijna twintig jaar geleden dat twee slimme ’Jannen’ aan de koffietafel van het Utrechtse ziekenhuis bedachten dat het mogelijk moest zijn om de tumoren van kankerpatiënten te zien en op basis van die mri-beelden tegelijkertijd te bestralen. Technisch kon dat eigenlijk niet omdat het bestralingsapparaat en de mri met zijn sterke magneten elkaar niet verdroegen.

PUZZELEN

"Maar wij dachten dat het wel zou moeten kunnen. En als het zou lukken, zou dit door de combinatie en precisie vele bestralingen schelen en minder schade aanrichten aan gezond weefsel. Het was alleen ’even’ puzzelen", lacht versneltechnicus Jan Kok.

Lagendijk: "Wie nu als kankerpatiënt te horen krijgt dat hij moet worden bestraald, krijgt voorafgaande aan de behandeling één mri, die afbeeldingen maakt. Er wordt op basis van die afbeelding een plan voor ongeveer zes weken gemaakt waar het lichaam bestraald moet worden. Dat gebied wordt ruim genomen omdat tumoren in grootte kunnen veranderen en van plaats kunnen verschuiven. Maar ruim bestralen kán bijwerkingen geven aan de kwetsbare blaas of darm en kan tot incontinentie leiden."

Radiotherapeut en oncoloog dr. Ina Jürgenliemk-Schulz: "Als je onder het nieuwe bestralingsapparaat ligt, wordt ter plekke een mri gemaakt en dus een nieuw bestralingsplan. We zien waar de tumor zich die dag precies bevindt, wat de grootte is en deze wordt meteen bestraald met een hogere dosis dan gangbaar is. En omdat we zó goed kunnen mikken met de bestraling, ben je er in een paar dagen van af. Ruimer en langer bestralen hoeft niet meer."

PROTOTYPES

De patiënt ligt in een mri-apparaat - de mr-linac - waar een bestralingstoestel is ingebouwd. Jan Kok: "We hebben veel geëxperimenteerd en prototypes gebouwd. We oefenden op flesjes en karbonaadjes. In 2009 was er eindelijk de proof of principle; het principe dat we hadden bedacht functioneerde en was haalbaar. De Zweedse bestralingsspecialist Elekta en de medische tak van Philips zijn inmiddels betrokken bij onze Utrechtse ontwikkeling en de wereldwijde uitrol ervan.”

Utrecht is begonnen en volgende week start het AVL in Amsterdam. Daarna volgen zeven ziekenhuizen in de Verenigde Staten, Canada en Engeland; volgens Lagendijk zijn er 35 andere ziekenhuizen die interesse hebben getoond. De ziekenhuizen willen door de wereldwijde samenwerking gaan aantonen dat deze behandeling - de combinatie van bestraling en mri-beelden - (even) effectief is.

"De apparaten zijn duur, maar zet dit eens af tegen de winst die je boekt met aanzienlijk minder behandelingen"

Lagendijk: "De huidige methode is prima, wij willen door onderzoek aantonen dat het beter kan. De apparaten zijn duur; circa 9 miljoen euro per stuk. Maar zet dit eens af tegen de winst die je boekt met aanzienlijk minder behandelingen.”

’IN EEN PAAR DAGEN GEPIEPT’

Met maar vijf bestralingen in plaats van vijfendertig is Johan van der Wal (op verzoek gefingeerde naam) de eerste patiënt ter wereld die met het geavanceerde mri-apparaat bestraald is in het UMC Utrecht.

"En daar heb ik graag aan meegedaan. Ik word altijd blij van nieuwe techniek. En zeg nou zelf; als je de eerste bent, krijg je altijd extra aandacht. Dat is als patiënt nooit weg”, lacht hij. Iets ernstiger: „Maar belangrijk is voor mij ook dat het in een paar dagen gepiept is en er minder gezond weefsel wordt geraakt.”

"En zeg nou zelf; als je de eerste bent, krijg je altijd extra aandacht"

De 72-jarige patiënt heeft al jaren kanker in de lymfeklieren in de onderbuik en werkt nog volop. „Mijn naaste omgeving weet dat ik ziek ben, maar de rest hoeft het niet te weten. Mij gaat het erom dat ik andere patiënten mijn ervaring mee wil geven over deze bestralingstechniek.”

LIGGEN

Eind juni dacht Johan nog dat hij het 'gewone' bestralingstraject zou ingaan. "Ruim dertig keer op en neer naar het ziekenhuis. Natuurlijk had ik het ervoor over. Maar toen me gevraagd werd de keuze te maken tussen dit fascinerende apparaat met slechts vijf keer of het 'gewone' bestralen dat weken zou duren... nou, ik aarzelde niet lang."

Het is wel lang liggen in de mri-linac, vindt Johan. "Drie kwartier lang en dan doodstil liggen. Ik kan het aan, maar weet niet of iedereen het zou kunnen. Ik zie kinderen of patiënten met trillingen dit niet doen. Bovendien maakt het apparaat veel lawaai en moet je niet claustrofobisch zijn. Maar dat is in elk mri-apparaat zo."

"Drie kwartier lang en dan doodstil liggen"

Over een maand krijgt Johan te horen hoe het met de lymfeklierkanker gaat. "Ik ben heel erg benieuwd. Ik ben hoe dan ook blij dat ik dit heb mogen ondergaan."

HELFT WORDT BESTRAALD

Per jaar worden in ons land circa 110.000 nieuwe gevallen van kanker gediagnosticeerd. Ongeveer 50% van de patiënten ontvangt bestraling, die - ook afhankelijk van de soort tumor en de leeftijd - nu gemiddeld 20 à 30 dagen duurt. Het gaat dan om alle vormen van radiotherapie; gericht op genezing (curatief) en palliatief (verlichten van een levensbedreigende ziekte). Radiotherapie kan als behandeling op zichzelf staan, maar wordt ook ingezet voor en na een chirurgische ingreep om een tumor te verkleinen of achtergebleven tumorweefsel te vernietigen.